نگاهی به قالب های شعر فارسی

قالب هایِ شعری 

قالب:شکلی است که قافیه به شعرمی دهد و بر اساسِ این نامگذاری ، شعر ، دارای قالب هایِ گوناگون می شود.مانند :  ​​​​​

1 ـ مثنوی(دوگانی):شعری است که هر بیتِ آن،دو مصراعِ هم قافیه دارد.

به عبارت دیگر،هر بیت قافیه ای جداگانه دارد و مصراع های آن، دو به دو هم قافیه اند.

تعداد بیت های قالب مثنوی را ،حداقل دو بیت دانسته اند و حداکثری برای آن قایل نشده اند

 و به جهتِ این که تنها قالب شعری است که مصراع هایش دو به دو هم قافیه اند«دوگانه» هم نامیده می شود.

خاص زبان فارسی است واز قدیمی ترین قالب های شعری است. 

*مناسب ترین قالب برای بیان داستان ها و مطالب طولانی است .

 از نظر موضوع به 4 دسته تقسیم می شوند : 

1 ـ حماسی و تاریخی ؛مانند :شاهنامه ی فردوسی ، اسکندر نامه ی نظامی گنجه ای 

2 ـ اخلاقی و تعلیمی ؛ مانند : بوستان سعدی 

3 ـ عاشقانه و بزمی ؛ مانند : خسرو و شیرین ،لیلی و مجنون نظامی ، ویس و رامین از فخر الدین اسعد گرگانی 

4 ـ عارفانه ؛ مانند : حدیقه ی سنایی ،مثنوی معنوی مولوی ،منطق الطیر عطار نیشابوری 

[ نمونه ای از ابیات  «  سعدی شیرازی » در قالب مثنوی  از کتاب  بوستان سعدی ] 

شبی   یاد  دارم  که   چشمم نخفت / شنیدم     که    پروانه    با   شمع   گفت

که  من  عاشقم  گر بسوزم  رواست  /  تو    را    گریه   و  سوز  باری   چراست؟  

بگفت   ای   هوادار     مسکین   من   /برفت       انگبین       یار   شیرین    من

چو   شیرینی   از   من  بدر  می‌رود     / چو       فرهادم     آتش   به  سر می‌رود 

که  ای   مدعی   عشق  کار تو نیست   / که   نه    صبر    داری   نه   یارای   ایست 

تو   را   آتش    عشق  اگر پر بسوخت   / مرا      بین    که   از   پای  تا   سر بسوخت 

نرفته   ز    شب     همچنان      بهره‌ای    / که     ناگه       بکشتش        پری  چهره‌ای

 همه   شب در این گفت و گو بود شمع    /  به    دیدار   او     وقت    اصحاب ،     جمع 

ره   این   است   اگر   خواهی آموختن    / به   کشتن    فرج      یابی       از    سوختن 

اگر    عاشقی       سر  مشوی   از  مرض /  چو    سعدی    فرو شوی   دست   از   غرض 

به    دریا     مرو        گفتمت      زینهار     / وگر      می‌روی         تن  به    طوفان   سپار 

شکل قالب  مثنوی : 

ـــــــــــــــــــــــــــــــ *                          ـــــــــــــــــــــــــــــــ * 
ــــــــــــــــــــــــــــــــ ×                        ـــــــــــــــــــــــــــــــــ × 
ــــــــــــــــــــــــــــــــ =                        ــــــــــــــــــــــــــــــــ =
ـــــــــــــــــــــــــــــــ  ÷                        ـــــــــــــــــــــــــــــــ  ÷ 

*شاعرانی که در آثارشان،بیش تر از این قالب شعری استفاده کرده اند:                                                                              

فردوسی،اسدی توسی ، نظامی ، عطّار، سنایی ، سعدی،مولوی، جامی،پروین اعتصامی،

حمیدی شیرازی ،شهریار و ... 

2 ـ قطعه :در لغت به معنی پاره ای از هر چیزی است و دراصطلاح  شعری است 

که مصراع دوّم همه ی بیت ها، هم قافیه اند، به عبارتی دیگر، به جای قافیه بودن 

مصراع ها،بیت ها با هم قافیه اند.نام گذاری قطعه به این سبب است که گویا ،

پاره ای از میان یک قصیده است.موضوع  قطعه :پند و اندرز،مسائل اخلاقی و 

اجتماعی و تعلیمی،حکایت،شکایت، مدح،هَجو،تقاضا و ...

 حدّاقل بیت های قطعه ،دو بیت است؛ امّا حدّاکثر آن  مشخص نشده است؛

گاهی 15 بیت و گاهی 18 بیت       

پیدایش قطعه به آغاز شعر فارسی باز می گردد ؛زیرا در شعرِ «رودکی سمرقندی » 

قطعات زیبایی دیده می شود. 

[ نمونه ای از قطعه ی معروف «  سعدی شیرازی » ] 

گِلی   خوش  بوی  در  حمّام  روزی / رسید از دستِ  مَخدومی  به  دستم 

بِدو   گفتم  که  مُشکی  یا عبیری ؟ /  که   از    بویِ    دلاویزِ    تو   مَستم 

بِگفتا    من    گِلی    ناچیز     بودم  /  ولیکن    مدّتی   با      گُل    نشستم 

کمالِ  هم نشین   در   من   اثر  کرد /  وگرنه   من   همان  خاکم  که هستم

شکل  قالب قطعه :

ــــــــــــــــــــــــــــــــ                               ـــــــــــــــــــــــــــــــــ * 

ــــــــــــــــــــــــــــــــ                              ــــــــــــــــــــــــــــــــــ *

 ــــــــــــــــــــــــــــــــ                              ــــــــــــــــــــــــــــــــــ * 

قطعه سُرایان معروف در زبان فارسی : 

اَنوری(قرن ششم)،ابن یمین (قرن هشتم)،پروین اعتصامی(قرن چهاردهم)،سعدی شیرازی،

هاتف اصفهانی و .... 

3 ـ قصیده:به معنی مقصود و در اصطلاح به معنیِ « توجّه کردن به کسی یا چیزی» 

است.مهمترین قالب شعری است که در آن مصراعِ اوّل از بیتِ اوّل  با تمامِ مصراع های زوج هم قافیه اند.

* قصیده اوّلین قالبِ شعری است که از نیمه ی قرن سوم هجری در ادبیّات به تقلید 

از شعر عربی پدید آمد.

* قصیده از جهتِ قرار گرفتنِ قافیه ها ، شبیه به غزل است.تعدادِ ابیاتِ قصیده معمولاً از 15 بیت بیشتر است.

موضوعِ قصیده :درباره ی ستایش،نکوهش ،تهنیّت،تعزیت ،شُکر و شکایت ،پند و حکمت،

وصف طبیعت،بیانِ مسائلِ اخلاقی واجتماعی و عرفانی است.

شکل قالب قصیده :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ  *                    ــــــــــــــــــــــــــــــــــ *               

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ                        ــــــــــــــــــــــــــــــــــ *

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ                        ــــــــــــــــــــــــــــــــــ *

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ                        ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ *

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ                        ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ *

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــ                       ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ *

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ                        ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ *

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ                        ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ *

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ                        ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ *

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ                       ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ  *

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ                       ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ *

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ                       ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ *

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ                       ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ *

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ                       ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ *

*شاعرانی که در آثارشان،بیش تر از این قالب شعری استفاده کرده اند:

رودکی،فرّخی سیستانی،منوچهری،ناصرخسرو،مسعود سعد سلمان، اَنوَری ،خاقانی ، 

سعدی،ملک الشُعَرای بهار، امیری فیروزکوهی،مهرداد اوستا.

4 ـ غزل : در لغت به معنی حدیث عشق و عاشقی گفتن  است  و در  این  نوع  از  شعر،

 مصراعِ اوّل  از  بیتِ اوّل  با  تمامِ مصراع های زوج هم قافیه اند و از این جهت کاملاً  

شبیه قصیده است.غزل در قرنِ 6 هجری رواج یافت. موضوع و محتوای غزل در آغازعاشقانه است یعنی شاعر در آن از عشقِ خود به معشوق سخن می گوید،امّا با ظهورِ« سنایی»شاعرعارف قرن ششم،معشوق زمینی ِغزل جایِ خود رابه معشوقِ آسمانی می دهدوغزلِ عارفانه پدیدمی آید.     

                  [ نمونه ای از غزلِ «  حافظ شیرازی » ]

زان   یار   دلنوازم   شکریست   با   شکایت  /گر نکته دان عشقی بشنو تو این حکایت

بی مزد  بود  و  منت  هر خدمتی  که  کردم   / یا رب  مَباد  کس  را  مَخدوم  بی  عنایت

رندان  تشنه  لب   را  آبی    نمی‌دهد   کس  /  گویی  ولی شناسان  رفتند  از این  ولایت

در زلف چون کمندش ای دل مپیچ  کان  جا    / سرها   بُریده  بینی  بی جرم و  بی جنایت

در  این  شب  سیاهم  گم  گشت  راه  مقصود  / از  گوشه‌ای  برون  آی  ای  کوکب هدایت

از  هر  طرف   که   رفتم  جز  وحشتم  نیفزود /  زنهار   از  این  بیابان  وین   راه  بی‌نهایت

ای   آفتاب   خوبان     می‌جوشد     اندرونم     / یک   ساعتم  بگنجان  در  سایه ی عنایت

عشقت رسد به فریاد ار خود به سان حافظ      / قرآن   ز   بر    بخوانی  در   چارده    روایت

موضوع و محتوایِ غزل،معمولاً بیانِ عواطف و احساسات ،فِراق وجدایی ، عشق ، عرفان و گفت و گو از روزگارِ جوانی است.

***  تفاوت غزل و قصیده :

1 ـ در تعداد ابیات: [تعداد ابیات در غزل کمتر از 15 بیت است ولی قصیده بیش تر از 15 بیت است]

2 ـ در موضوع و محتوا :[ موضوع غزل،عشق و عرفان و عواطف و احساسات است ولی قصیده بیش تر مدح و توصیف است.]

*برای اوّلین بار« حکیم سنایی غزنوی» موضوعاتِ  عرفانی  را  در قالب ِ« غزل» 

مطرح کرد و بعد از او ،مولوی، غزل ِ عارفانه را،به اوج رساند. سعدی نیز غزلِ عاشقانه 

را به اوج رساند و سرانجام حافظ شیرازی ، غزل عاشقانه و عارفانه را  با همدیگر به اوج رساند.

از انقلابِ مشروطه به بعد، غزل جنبه ی اجتماعی و سیاسی نیز به خود گرفت وشاعرانی مانند چون فرّخی یزدی و ... به سرودن غزلِ  اجتماعی پرداختند.   

به طورِ کلی موضوعاتِ   غزل : 

 عاشقانه  ( مانند غزلیّات سعدی ) 

 عارفانه (مانند غزلیّات سنایی و مولوی )

عارفانه و عاشقانه ( مانند غزلیّات حافظ )

اجتماعی و سیاسی (مانند غزلیّات فرّخی یزدی )

شکل قالب غزل :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ  *                   ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ *                
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ                      ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ *

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ                      ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ *

* شاعرانی که در آثارشان،بیش تر از این قالب شعری استفاده کرده اند: 

مولوی،سعدی،حافظ،صائب تبریزی،فرخی یزدی،محمد حسین شهریار و...

------------------------------------------------------------------------

5 ـ دو بیتی : شعری است که از دو بیت تشکیل شده که گاه مصراع سوّم آن قافیه ندارد.  

*درون مایه و موضوع دوبیتی:عاشقانه وعارفانه     

*رایج ترین قالب در میان روستاییان است. دو بیتی را در فارسی،ترانه می گویند.

نمونه هایی از شعرهای « باباطاهر» که در قالب دوبیتی سروده شده است :

یکی درد  و یکی  درمان  پسندد /  یکی   وصل  و  هجران  پسندد

من از درمان و درد و وصل و هجران /  پسندم  آنچه  را  جانان پسندد

شکل قالب  دوبیتی  :

ـــــــــــــــــــــــــــــــــ  *                          ــــــــــــــــــــــــــــــــ *

ـــــــــــــــــــــــــــــــــ                              ــــــــــــــــــــــــــــــــ *

*شاعرانی که در آثارشان،بیش تر از این قالب شعری استفاده کرده اند:

باباطاهر(شاعر عارف قرن 5)،فائز دشتستانی(شاعر عهد قاجار)

6 ـ رباعی: شعری  است چهارمصراعی که مصراع سوّم آن معمولاً قافیه ندارد.

در واقع مصراع« اوّل،دوّم وچهارم» هم قافیه اند و مصراع سوّم در شعر برخی از دوره ها بی قافیه است.

پیام اصلی شاعر،معمولاً در مصراع آخر می آید و سه مصراع دیگر مقدّمه ی سخن شاعر است.

درون مایه و موضوع رباعی:عاشقانه و عارفانه یا فلسفی است.

رباعی،مناسب ترین قالب برای ثبت لحظه های کوتاه شاعرانه است. 

نمونه هایی از شعرهایی که در قالب رباعی سروده شده است :

هنگام   سپیده دَم  مرغِ  سحری / دانی که چرا همی کند نوحه گری ؟

یعنی که نمودند  در آیینه ی صبح  / کز عمر شبی گذشت و تو بی خبری (خیّام نیشابوری)

تفاوت دوبیتی و رباعی :

 دوبیتی با یک « هجای کوتاه »و رباعی با یک « هجای بلند » آغاز می شود.

شکل قالب  رباعی  :  

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ  *                      ــــــــــــــــــــــــــــــــ *

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ                           ــــــــــــــــــــــــــــــــ *

*شاعرانی که درآثارشان،بیش تر از این قالب شعری استفاده کرده اند:

خیّام(قرن 5)،عطّار (قرن 6)،مولوی (قرن 7)