دانش زبانی ترکیب وصفی و اضافی

دانش زبانی : ترکیب وصفی و اضافی

 

معمولا در ترکیب‌ها ، واژه‌های یک گروه اسمی ، با کسره‌ی اضافه با هم ارتباط پیدا می‌کنند :

شهرِ بزرگِ تهران

کاربردهایِ دانشِ فیزیک

نگارِ من

کارگرانِ ساختمانیِ میدانِ غربیِ شهر  

درختِ زیبایِ کاجِ کهنسالِ حیاطِ مادربزرگِ عزیزِ من

 

ترکیب این گروه‌های اسمی ، به این صورت است :

اسم + اسم = ترکیب اضافی

اسم + صفت = ترکیب وصفی

 

در ترکیب‌ها ، یک هسته داریم که اولین واژه‌ی کسره دارِ ترکیب است و سایر واژه‌های ترکیب ، به آن وابسته هستند . البته گاه ترکیب گسترش پیدا می‌کند و واژه‌ای که وابسته‌ی واژه‌ی پیشین است ، هسته‌ی یک ترکیب دیگر می‌شود .

به مثال « درختِ زیبایِ کاجِ کهنسالِ حیاطِ مادربزرگِ عزیزِ من » و سایر مثال‌های گسترده در توضیحات بعدی توجه کنید .

 

 

ترکیب اضافی :

این ترکیب ، با اضافه شدن یک یا چند اسم به اسم پیشین خود ساخته می‌شود .

کتابِ علی : ترکیب اضافی

کتاب = اسم

علی = اسم

در این ترکیب ، کتاب که کسره‌ی اضافه دارد ، مضاف است و علی که به کتاب اضافه شده است ، مضاف‌الیه .

کتاب = مضاف

علی = مضاف‌الیه

 

توجه داشته باشید که در تعیین نقش‌های گروه‌های اسمی ، مضاف نقش نیست و در جمله نقش ، می‌پذیرد ، اما مضاف‌الیه در گروه اسمی ، نقش وابسته است ؛ یعنی وقتی این گروه اسمی در جمله قرار می‌گیرد ، نمی‌توانیم بگوییم کتاب مضاف است ، اما می‌توان گفت علی نقش وابسته دارد و مضاف‌الیه کتاب است .

این گروه اسمی را در جمله‌های گوناگون با نقش‌های متفاوت به کار می‌بریم تا به درستی این موضوع را درک کنید .

 

در این مثال ، کتاب ، نهاد است :

کتابِ علی ، پرمحتوا و سرگرم‌کننده است .

کتاب علی : گروه نهادی

کتاب ، هسته‌ی گروه نهادی

علی ، وابسته‌ی پسین ، مضاف‌الیه  

پرمحتوا و سرگرم‌کننده : گروه مسندی

است : گروه فعلی ، فعل اسنادی

 

در این مثال ، کتاب ، مفعول است :

کتابِ علی را در کتاب‌خانه دیدم .

کتاب علی را : گروه مفعولی

کتاب ، هسته‌ی گروه مفعولی

علی ، وابسته‌ی پسین ، مضاف‌الیه 

در کتاب‌خانه : گروه متممی

دیدم : گروه فعلی ، فعل خاص

 

در این مثال ، کتاب متمم ، است :

سیامک ، در کتابِ علی ، توضیحاتی مربوط به درس نوشت .

سیامک  : گروه نهادی

در کتاب علی : گروه متممی

در ، حرف اضافه

کتاب ، هسته‌ی گروه متممی

علی ، وابسته‌ی پسین ، مضاف‌الیه 

توضیحاتی مربوط به درس : گروه مفعولی

نوشت : گروه فعلی

 

در این مثال ، کتاب مسند ، است :

این کتاب بزرگ ، کتابِ علی است .

این کتاب بزرگ : گروه نهادی 

کتاب علی : گروه مسندی

کتاب : هسته‌ی گروه مسندی

علی ، وابسته‌ی پسین ، مضاف‌الیه 

است : گروه فعلی 

 

دیدیم که در هر یک از جمله‌های بالا ، گروه اسمی « کتاب علی » نقشی متفاوت دارد .

 

ترکیب‌ها ، گاهی از ترکیب بیش از دو واژه تشکیل می‌شوند .

حیاطِ مادربزرگِ آزاده : ترکیب اضافی

حیاط = اسم

مادربزرگ = اسم

آزاده = اسم

حیاط که کسره‌ی اضافه دارد ، مضاف است .

مادربزرگ به حیاط اضافه شده است . پس مضاف‌الیه حیاط است .

از طرفی ، آزاده به مادربزرگ اضافه شده و از نظر معنایی وابسته به آن است ؛ پس آزاده ، مضاف‌الیه مادربزرگ است .

در واقع دو ترکیب داریم :

حیاطِ مادربزرگ

مادربزرگِ آزاده

در ترکیب اول ، مادربزررگ ، مضاف‌الیه حیاط است

و

در ترکیب دوم ، مادربزرگ برای آزاده مضاف است .

 

 

حیاطِ مادربزرگِ آزاده

 

 

نویسندگانِ قاره‌یِ اروپا : ترکیب اضافی

نویسندگان = اسم

قاره‌ = اسم 

اروپا = اسم

نویسندگان که کسره دارد ، مضاف است .

قاره که به نویسندگان اضافه شده است ، مضاف‌الیه آن است .

اروپا به قاره اضافه شده است و از نظر معنایی به آن وابسته است ؛ پس مضاف‌الیه قاره است .

در نتیجه قاره در این گروه اسمی ، مضاف‌الیه نویسندگان است و مضاف برای اروپاست .

 

 

نویسندگان قاره‌ی اروپا

یعنی قاره‌ ، به نویسندگان وابسته است و اروپا به قاره وابسته است .

 

 

 

کارخانه‌یِ سیمانِ آبیک : ترکیب اضافی

کارخانه = اسم

سیمان = اسم

آبیک = اسم

کارخانه که کسره‌ی اضافه دارد ، مضاف است .

سیمان که به نویسندگان اضافه شده است ، مضاف‌الیه آن است .

آبیک ، از نظر معنایی به کارخانه وابسته است ؛ پس مضاف‌الیه کارخانه ، است .

در نتیجه کارخانه در این گروه اسمی ، مضاف برای سیمان و آبیک است و سیمان و آبیک ، هر دو ، مضاف‌الیه کارخانه هستند .

 

 

کارخانه سیمان آبیک

یعنی سیمان و آبیک هردو ، به کارخانه  وابسته هستند .

 

 

توانایی‌هایِ اندیشه‌یِ من : ترکیب اضافی

توانایی‌ها = اسم

اندیشه = اسم

من = ضمیر و جانشین اسم

توانایی‌ها  که کسره‌ی اضافه دارد ، مضاف است .

اندیشه که به توانایی‌ها ، اضافه شده است ، مضاف‌الیه آن است .

من ، از نظر معنایی به توانایی‌ها وابسته است ؛ پس مضاف‌الیه توانایی‌ها ، است .

در نتیجه توانایی‌ها ، در این گروه اسمی ، مضاف برای اندیشه و من است و اندیشه و من ، هر دو ، مضاف‌الیه کارخانه هستند .

 

 

توانایی‌های اندیشه‌ی من

یعنی اندیشه و من ، هردو ، به کارخانه  وابسته هستند .

 

 

ترکیب وصفی :

گفتیم که ترکیب وصفی به این شکل است :

اسم + صفت = ترکیب وصفی

به اسمی که صفت پذیرفته ، « موصوف » گفته می‌شود .

از نام « موصوف » هم مانند « مضاف » زمانی استفاده می‌کنیم که گروه اسمی را خارج از جمله بررسی می‌کنیم .

یادآوری : « موصوف » و « مضاف » جزء نقش های اسم در جمله نیستند .

 

کتابِ مفید : ترکیب وصفی

کتاب = اسم

مفید = صفت

در این ترکیب ، کتاب اسم است و مفید آن را توصیف کرده است ؛ پس کتاب ، موصوف است و مفید ، صفت آن .

 

درختِ کهنسال : ترکیب وصفی

درخت = اسم

کهنسال = صفت

در این ترکیب ، درخت ، اسم است و کهنسال ، آن را توصیف کرده است ؛ پس درخت ، موصوف است و کهنسال ، صفت آن .

 

موشِ موذی : ترکیب وصفی

موش = اسم

موذی = صفت

در این ترکیب ، موش ، اسم است و موذی ، آن را توصیف کرده است و بیانگر یکی از ویژگی‌های موش است ؛ پس موش ، موصوف است و موذی ، صفت آن .

 

موهایِ نرم : ترکیب وصفی

مو = اسم

نرم = صفت

در این ترکیب ، مو ، اسم است و نرم ، آن را توصیف کرده است ؛ پس مو ، موصوف و نرم ، صفت است .

 

کشتزارِ سرسبز : ترکیب وصفی

کشتزار = اسم

سرسبز = صفت

در این ترکیب ، کشتزار ، اسم است و سرسبز ، آن را توصیف کرده است ؛ پس کشتزار ، موصوف است و سرسبز ، صفت آن .

 

اینترنتِ پرسرعت = ترکیب وصفی

اینترنت = اسم

پرسرعت = صفت

در این ترکیب ، اینترنت ، اسم است و پرسرعت ، آن را توصیف کرده است ؛ پس اینترنت ، موصوف است و پرسرعت ، صفت آن .

 

 

تا اینجا ترکیب‌های وصفی و اضافی را شناختیم ، اما چنانچه در آغاز این پست گفتیم ، همیشه این ترکیب‌ها جدا از هم به کار نمی‌روند . بیشتر اوقات ما این دو ترکیب را در کنار هم و در یک گروه اسمی استفاده می کنیم .

 

به مثال آغازین برمی‌گردیم :

درختِ زیبایِ کاجِ کهنسالِ حیاطِ مادربزرگِ عزیزِ من

در این گروه اسمی ، چندین ترکیب وصفی و اضافی داریم .

درخت = اسم

زیبا = صفت

کاج = اسم

کهنسال = صفت

حیاط = اسم

مادربزرگ = اسم

عزیز = صفت

من = جانشین اسم*

*می‌دانیم که من ضمیر است و ضمیر جانشین اسم است .

 

حالا هر یک از ترکیب‌ها را در این گروه اسمی ، جداگانه بررسی می‌کنیم :

 

درختِ زیبایِ کاجِ کهنسالِ حیاطِ مادربزرگِ عزیزِ من

درخت زیبا : ترکیب وصفی

زیبا ، درخت را توصیف کرده است و وابسته به آن است ؛ پس زیبا ، صفت درخت است و درخت ، موصوف زیبا است .

 

درختِ زیبایِ کاجِ کهنسالِ حیاطِ مادربزرگِ عزیزِ من

درخت کاج : ترکیب اضافی

درخت و کاج هر دو اسم هستند . کاج ، وابسته به درخت است ؛ پس درخت ، مضاف و کاج ، مضاف‌الیه درخت است .

 

درختِ زیبایِ کاجِ کهنسالِ حیاطِ مادربزرگِ عزیزِ من

درخت کهنسال : ترکیب وصفی

کهنسال ، درخت را توصیف کرده است و وابسته به آن است ؛ پس کهنسال ، صفت درخت است و درخت ، موصوف کهنسال است .

 

درختِ زیبایِ کاجِ کهنسالِ حیاطِ مادربزرگِ عزیزِ من

درخت حیاط : ترکیب اضافی

درخت و حیاط هر دو اسم هستند . حیاط ، وابسته به درخت است ؛ پس درخت ، مضاف و حیاط ، مضاف‌الیه درخت است .

 

درختِ زیبایِ کاجِ کهنسالِ حیاطِ مادربزرگِ عزیزِ من

حیاط مادربزرگ : ترکیب اضافی

حیاط  و مادربزرگ  هر دو اسم هستند . مادربزرگ ، وابسته به حیاط است ؛ پس حیاط ، مضاف و مادربزرگ ، مضاف‌الیه حیاط است .

 

درختِ زیبایِ کاجِ کهنسالِ حیاطِ مادربزرگِ عزیزِ من

مادربزرگ عزیز : ترکیب وصفی

عزیز ، مادربزرگ را توصیف کرده است و وابسته به آن است ؛ پس عزیز ، صفت مادربزرگ است و مادربزرگ ، موصوف عزیز است .

 

درختِ زیبایِ کاجِ کهنسالِ حیاطِ مادربزرگِ عزیزِ من

مادربزرگ من : ترکیب اضافی

مادربزرگ  و من  هر دو اسم هستند . من ، وابسته به مادربزرگ است ؛ پس مادربزرگ ، مضاف و من ، مضاف‌الیه مادربزرگ است .

 

 

کشورهایِ توسعه‌یافته‌یِ قاره‌یِ آسیا :

کشورها = اسم

توسعه‌یافته = صفت‌  

قاره‌ = اسم

آسیا = اسم

 

کشورهایِ توسعه‌یافته‌یِ قاره‌یِ آسیا :

کشورها ، اسم است ، اولین واژه‌ی کسره‌دار گروه است ؛ پس هسته‌ی این گروه اسمی است .

 

توسعه‌یافته‌ ، کشورها را توصیف کرده و وابسته به آن است ؛ پس توسعه‌یافته‌ ، صفت کشورهاست .

 

کشورهایِ توسعه‌یافته‌یِ قاره‌یِ آسیا :

قاره‌ ، اسم و وابسته به کشورهاست ؛ پس مضاف‌الیه کشورهاست .

 

کشورهایِ توسعه‌یافته‌یِ قاره‌یِ آسیا :

آسیا ، اسم و وابسته به قاره است ؛ پس مضاف‌الیه قاره است .

 

روش تشخیص ترکیب وصفی و ترکیب اضافی :

معمولا تشخیص اسم و صفت ، برای مشخص کردن ترکیب وصفی و اضافی کار مشکلی نیست ، اما گاه تشخیص این دو ، یعنی اسم و صفت ، در آغاز یادگیری به راحتی ممکن نیست . برای همین راه‌حل‌هایی ارائه شده است که یکی دو مورد از آنها را با هم آزمایش می‌کنیم :

 

یک - تبدیل ترکیب به یک جمله‌ی اسنادی : در این روش ،

به اول ترکیب « این » اضافه می‌کنیم و

به پایان آن « است » یا یکی از ساخت‌های مربوط به آن .

بین دو واژه‌ی ترکیب هم ویرگول « ، » قرار می دهیم ؛

درنتیجه کسره‌ی اضافه ، یعنی « ــِـ » حذف می‌شود . به این ترتیب یک جمله‌ی اسنادی به‌دست می‌آید .

اگر جمله‌ی به‌دست‌آمده ، جمله‌ای معنادار بود ، ترکیب وصفی است ؛ یعنی اسم + صفت شده است و ترکیب وصفی داریم .  

اما اگر جمله‌ی به‌دست‌آمده ، بی‌معنی بود ، ترکیب ، اضافی است ؛ یعنی اسم + اسم شده است و مضاف و مضاف‌الیه داریم .

به مثال‌های زیر توجه کنید :

 

شایعاتِ مردم

در این ترکیب ، شایعات جمع است . در زبان فارسی تنها اسم با نشانه‌های « ان ، ان ، ات و ... » جمع بسته می‌شود . البته این قانون درباره‌ی  صفت‌هایی که جانشین اسم خود می‌شوند نیز کاربرد دارد . **

مردم هم اسم جمع است . پس ترکیب دو اسم را داریم .

حالا با راه اول آزمایش می‌کنیم :

این شایعات ، مردم هستند .

می‌بینید که جمله‌ی ما معنی ندارد ؛ پس شایعات ، مضاف و مردم ، مضاف‌الیه است .

**بعضی از صفت‌ها قابلیت این را دارند که جانشین یک اسم شوند ؛ در نتیجه ویژگی‌های اسم ( از جمله جمع‌بسته شدن ) و نقش‌های آن ( مثل نقش نهادی ، مفعولی ، متممی و ... ) را هم در جمله می‌پذیرند .

 

شایعات مردمی

در این ترکیب ، شایعات جمع است ؛ پس اسم است .

مردمی ، صفت نسبی است .

پس ترکیب وصفی است .

حالا با راه اول آزمایش می‌کنیم :

این شایعات ، مردمی هستند .

می‌بینید که جمله‌ی ما معنی دارد ؛ پس شایعات ، موصوف و مردمی ، صفت است ؛ در نتیجه ترکیب وصفی است .

 

نکته : البته اسم درختان ، گل‌ها ، کوه‌ها ، اقیانوس‌ها و بعضی موارد از این دست را با این روش آزمایش نکنید ؛ اگر چه در همه‌ی این مثال‌ها ، جمله‌ای معنادار به دست می‌آید ، اما واژه‌ی اول و دوم این ترکیب‌ها ، هر دو اسم هستند ؛ در نتیجه مضاف و مضاف‌الیه و ترکیب اضافی هستند .

درخت سرو

این درخت ، سرو است .

درخت و سرو ، هر دو اسم هستند اما درخت سرو ، ترکیب اضافی است .

 

رودخانه‌یِ اترک

این رودخانه ، اترک است .

رودخانه  و اترک ، هر دو اسم هستند اما ، رودخانه‌یِ اترک ، ترکیب اضافی است .

 

کشورِ اسپانیا

این کشور ، اسپانیا است .

کشور  و اسپانیا ، هر دو اسم هستند اما ، کشور اسپانیا ، ترکیب اضافی است .

 

گل‌هایِ زنبق

این گل‌ها ، زنبق هستند .

گل‌ها  و زنبق ، هر دو اسم هستند ولی گل‌های زنبق ، ترکیب اضافی است .

 

کوه‌هایِ هیمالیا

این کوه‌ها ، هیمالیا هستند .

کوه‌ها و هیمالیا ، هر دو اسم هستند ولی کوه‌های هیمالیا ، ترکیب اضافی است .

 

 

دو – اضافه کردن « تر » به پایان ترکیب

در این روش می‌توان با افزودن « تر » به پایان ترکیب ، به نوع ترکیب پی برد . اگر با افزودن « تر » ترکیبی معنادار به دست آمد ، ترکیب وصفی و در غیر این صورت ، ترکیب اضافی است .

گلِ علی

گل علی‌تر

« گل علی‌تر » ، معنی ندارد پس نمی‌تواند ترکیب وصفی باشد .

گلِ زیبا

گلِ زیباتر

« گل زیبا‌تر » ، معنی دارد پس « گلِ زیبا » ترکیب وصفی است .

 

البته این روش همیشه پاسخ‌گو نیست ؛ چون تنها بعضی از صفت‌ها قابلیت پذیرفتن « تر » را دارند و این موضوع درباره‌ی همه‌ی انواع صفت‌ ، کاربرد ندارد . مثلا :

« سوخته » صفت است ، اما نمی‌توانیم بگوییم : لامپ سوخته‌تر . یک لامپ ، یا سوخته ، یا نسوخته . نمی‌توان طبق سوخته و سوخته‌تر ، دو لامپ‌ را درجه‌بندی کرد .

« کارگر » صفت است ، اما نمی‌توانیم بگوییم : مرد کارگرتر . یک مرد یا کارگر هست و یا نیست . نمی‌توان طبق کارگر و کارگر‌تر ، دو مرد را درجه‌بندی کرد .

 

اگر درباره‌ی موضوع ترکیب وصفی و اضافی پرسشی دارید ، در قسمت نظرات مطرح کنید ...