تجزیه و تحلیل درس اول (معرفت آفریدگار)

این همه خلق را که شما بینید بدین چندین بسیاری، این همه را خالقی است که آفریدگار ایشان است و نعمت بر ایشان از وی است.
خلق: آفریده شده، مردم خالق: آفریننده نعمت: عطا، بخشش، احسان این همه را خالقی است: خالقی برای آنها وجود دارد.
نهاد: شما مفعول: این همه خلق فعل: بینید (مضارع) قید: بدین چندین بسیاری متمم: او ضمیر سوم شخص مفرد: وی (او)
تعداد جمله: 4 جمله
آفریدگار را بباید پرستیدن و بر نعمت او سپاس داری باید کردن
معنی: باید خداوند را ستایش کنیم و شکرگزار نعمت های او باشیم.
نهاد: نامشخص (هرکسی می تواند باشد)
اندیشه کردن اندر کار خالق و مخلوق روشنایی افزاید اندر دل، و غفلت از این نا اندیشیدن، تاریکی افزاید اندر دل و نادانی گمراهی است.
نهاد: اندیشه کردن اندر کار خالق و مخلوق مفعول: روشنایی فعل: افزاید (مضارع) قید: اندر دل
روشنایی افزاید اندر دل: دل را روشن می کند.
نهاد: غفلت از این و نا اندیشیدن مفعول: تاریکی فعل: افزاید (مضارع) قید: اندر دل و: ربط
نهاد: نادانی فعل: است (مضارع)
تاریکی افزاید اندر دل: باعث تاریکی دل و نادانی انسان می شود.
غفلت: بی خبری، نادانی
نکته: کلمات خالق، مخلوق و خلق هم خانواده هستند.
آرایه: تضاد (اندیشیدن و نا اندیشیدن)، تضاد (خالق و مخلوق)
تعداد جمله: 3 جمله

باد بهاری وزید از طرف مرغزار باز به گردون رسید، ناله ی هر مرغ زار (2 جمله)

قافیه: مرغزار/ مرغ زار فعل: وزید/ رسید نهاد: باد بهاری/ ناله ی هر مرغ زار
ترکیب وصفی: باد بهاری/ مرغ زار ترکیب وصفی: طرف مرغزار/ ناله ی مرغ
حرف اضافه: از، به قید: باز، به گردون
آرایه: تشخیص (ناله ی مرغ)/ کنایه (به گردون رسید: کنایه از منتشر شدن صدا) / تناسب (کلمات بهاری، مرغزار، گردون، مرغ زار)
مفهوم: آمدن بهار و آواز خواندن پرندگان

خیز و غنیمت شمار، جنبش باد ربیع ناله ی موزون مرغ، بوی خوش لاله زار (2 جمله)

قافیه: لاله زار فعل: خیز/ غنیمت شمار (امری) مفعول: جنبش/ ناله/ بو
ترکیب اضافی: جنبش باد/ باد ربیع/ ناله ی مرغ/ بوی لاله زار ترکیب وصفی: ناله ی موزون/ بوی خوش
نهاد: برای هر دو فعل "تو" (محذوف)

آرایه: تناسب (مرغ، ناله، ربیع، باد)
معنی: بلند شو و از وزش باد بهاری، صدای آهنگین پرندگان و بوی خوش لاله زار بهره ببر.

هر گل و برگی که هست یاد خدا می کند بلبل و قمری چه خواند؟ معرفت کردگار (4 جمله و یک فعل حذف شده)

نهاد: جمله ی اول (هر گل و برگی)/ جمله ی دوم (او) / جمله ی سوم (بلبل و قمری) / جمله ی چهارم (بلبل و قمری که حذف شده)
مفعول: یاد خدا / یاد خداوندگار برای فعل محذوف
ترکیب اضافی: یاد خدا/ یاد خداوندگار
آرایه: تناسب (گل، برگ، بلبل، قمری) / تشخیص (گل، برگ، بلبل، قمری یاد خداوندگار می کند) / تلمیح (اشاره به آیات قرآن)
مفهوم: همه ی موجودات خداوند را ستایش می کنند.

برگ درختان سبز در نظر هوشیار هر ورقش دفتری است، معرفت کردگار (1 جمله "است" حذف شده)

معرفت: شناخت معرفت کردگار: شناخت خداوند قافیه: کردگار
ترکیب اضافی: برگ درختان/ نظر هوشیار/ ورقش/ معرفت کردگار ترکیب وصفی: هر ورق/ درختان سبز
آرایه: تناسب (ورق، دفتر، برگ، درخت) / تشبیه (مشبه "برگ درختان سبز"، مشبه به "دفتر معرفت"، وجه شبه "شناخت خداوند"، ادات تشبیه حذف شده)
معنی: هر برگی از درختان سبز در نظر انسان باهوش مانند دفتر معرفت است که سبب شناخت خداوند می شود. (با تفکر در آفرینش می توان خدا را شناخت.