فارسی هفتم دانش‌های ادبی دوگانی (مثنوی)

فارسی هفتم : دانش‌های ادبی ، دوگانی ( مثنوی )

دوگانی یا مثنوی ، قالب شعری است که هر بیت آن قافیه‌های جداگانه دارد و بیت‌ها از نظر قافیه ارتباطی به یکدیگر ندارند .

در بیت اول ، مصراع اول و دوم با یکدیگر هم‌قافیه‌اند .

در بیت اول ، مصراع اول و دوم با یکدیگر هم‌قافیه‌اند .

در بیت اول ، مصراع اول و دوم با یکدیگر هم‌قافیه‌اند .

در بیت اول ، مصراع اول و دوم با یکدیگر هم‌قافیه‌اند .

و همین‌طور تا پایان شعر در هر بیت مصراع اول و دوم با یکدیگر هم‌قافیه‌اند .

اولین نمونه‌ی قالب دوگانی ( مثنوی ) ، کلیله و دمنه‌ی رودکی است و

بزرگ‌‌ترین اثر پارسی در این قالب ، شاهنامه‌ی حکیم توس ، فردوسی بزرگ است .

از مثنوی برای سرودن اشعاری با مضامین حماسی و تاریخی ، تعلیمی و اخلاقی ، بزمی و عاشقانه و اشعار عارفانه استفاده می‌کنند .

شاید معروف‌ترین شعری که شما در قالب دوگانی ( مثنوی ) شنیده‌اید ، این شعر باشد :

ای نام تو بهترین سرآغاز
             بی‌نام تو نامه کی کنم باز

ای یاد تو مونس روانم

            جز نام تو نیست بر زبانم

ای کار گشای هر چه هستند

             نام تو کلید هر چه بستند

ای هست کن اساس هستی

              کوته ز درت درازدستی

از آتش ظلم و دود مظلوم

            احوال همه تراست معلوم

هم قصه نانموده دانی

             هم نامه نانوشته خوانی

ای عقل مرا کفایت از تو

          جستن ز من و هدایت از تو

هم تو به عنایت الهی

          آنجا قدمم رسان که خواهی

از ظلمت خود رهائیم ده

                با نور خود آشنائیم ده

البته این شعر حاوی بیش از 100 بیت است که شما در کتاب‌های درسی خود تنها این چند بیت را در ستایش پروردگار بلندمرتبه ، می‌بینید و می‌خوانید .

در شعر بعدی هم از حمید مصدق ، با عنوان « مثنوی » می‌بینید که در هربیت مصراع اول و دوم ، هم‌قافیه‌اند . به ردیف و ‌قافیه‌ی هر بیت توجه کنید :

بعد از آن طوفان و آن سیلاب‌ها
                       كم كم آرامش گرفتند آب‌ها

غیر از آن قومی كه شد كشتی‌‌نشین
                    شد تهی از آدمی روی زمین                   

عاقبت كشتی به ساحل در نشست
           نوح با یاران خویش از ورطه رست            

زندگی بالندگی از سر گرفت
                  زندگانی جلوه ای دیگر گرفت                  

بگذرد تا زندگانی بر مراد
                زندگان ، هر كس پی كاری فتاد                

خاك شد گل ، گل چو خشت خام شد
              خشت روی خشت ، پی تا بام شد              

نوح را هم اوفتادش كار گل
                كار گل را برگزید از جان و دل                

ساخت از گل كوزه‌هایی چند نوح
               داشت با آن كوزه‌ها پیوند نوح                 

تا كه روزی از سوی رب جلیل
                     نوح را آورد وحیی جبرئیل                     

گفت : باید كوزه‌ها را بشكنی !

              نوح در پاسخ هراسان گفت : نی              

كوزه ها را ساختم با دست خویش
                بشكنم گر كوزه دل گردد پریش               

نیشتر گر كس به قلبم برزند
                    نیك تر تا كوزه‌ها را بشكند                  

بار دیگر جبرئیل آمد فرود
             در سرای نوح ، گفت او را درود !         

گفت: حق گفتت، كه ای نوح نبی
               چون تو جنبادی به سوی ما لبی          

خواستی تا شویَم از این چرخ پیر
                  منكران را از صغیر و از كبیر                 

من فرستادم بسی توفان و سیل

               بندگان را غرق كردم ، خیل‌خیل                

خواستم چون بشكنی كوزه‌ی گلت
                كوزه بشكستن بسی شد مشكلت                

پس چه سان بی اعتنا بر جان خلق
                    خواستی تا بركنم بنیان خلق ؟                    

من خود آنها را پدید آوردمی
              پس چو گفتی ، بیخشان بركندمی               

آن كه خود یك كوزه را مشكل شكست
              این چنین آسان جهانی دل شكست              

هر كه را دیدی که با تو دشمن است
             نسبتش دادی كه دشمن با من است            

كار تو از ماه تا ماهی رسید
              از خداخواهی به خودخواهی رسید           

هركسی سر بر خط فرمان نبست
               باید او را رشته‌ی جان برگسست ؟            

هر كه را اندیشه ای همچون تو نیست
             نیست در روی زمینش حق زیست ؟           

نوح گریان سوی كوزه برد دست

       كوزه ها بر سنگ ، نی ، بر سر شكست     

چرا از قالب دوگانی ( مثنوی ) ، برای سرودن منظومه‌های داستانی و روایی استفاده می‌کنند ؟

گفتیم که در قالب دوگانی ( مثنوی ) در هر بیت  قافیه‌هایی جداگانه از سایر بیت‌ها داریم ؛ برای همین وقتی قصد دارد داستان و روایتی را به صورت شعر بنویسد ، آن را در قالب دوگانی ( مثنوی ) می‌سراید ، تا به راحتی به واژه‌های هم‌قافیه دسترسی داشته باشد ؛ مثل مثنوی حمید مصدق که بالا خواندید . البته مثنوی‌ها به ده بیت و بیست بیت ختم نمی‌شوند . شاعرانی داریم که در این قالب ، سراینده‌ی شعرهایی با هزاران بیت هستند . به عنوان مثال :

مثنوی لیلی و مجنون نظامی شامل 4700 بیت است :

https://ganjoor.net/nezami/5ganj/leyli-majnoon/

ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی شامل 9000 بیت است :

https://ganjoor.net/asad/veysoramin/sh8/

شاهنامه‌ی فردوسی ، شامل 61000 بیت است :

https://ganjoor.net/ferdousi/shahname/ 

و همین‌طور شاعران دیگر که در این قالب شعری آثار ارزنده‌ای از خود به جای گذاشته‌اند .