دانش‌های ادبی تشبیه

 

 

تشبیه :

در تشبیه ، چیزی را به چیز دیگری شباهت می‌دهیم ؛ چون هر دو یک ویژگی مشترک دارند .

مثال تشبیه :

موهای مادربزرگم ، مانند پر قو سپید و نرم است .

 

معمولا در تشبیه ، چهار عنصر داریم :

 

رکن اول : موهای مادربزرگ

« مشبه » نیز نامید می‌شود .

چیزی است که آن را به چیزی شباهت می‌دهیم .

 

رکن دوم : پر قو

« مشبه‌به » نیز نامیده می‌شود .

چیزی است که رکن اول را به آن شباهت می‌دهیم .

 

رکن سوم : سپید و نرم

« وجه شبه » نیز نامیده می‌شود .

ویژگی یا ویژگی‌های مشترک رکن اول و رکن دوم است که باعث می‌شود رکن اول را به رکن دوم شباهت دهیم .

 

رکن چهارم : مانند

« ادات تشبیه » نیز نامیده می‌شود .

واژه‌ای است که کمک می‌کند رکن اول را به رکن دوم شباهت دهیم .

ادات تشبیه ، همگی به معنای « مثل و مانند » هستند . این واژه‌ها عبارتند از : به‌سان ، چون ، همچون ، همانند ، چو ، به‌کردار ، پنداری ، گویی ، به‌رنگ ، به‌شکل ، شبیه ، نظیر ، وش و ...

 

 

چند مثال تشبیه :

حافظ

ایاّم گل چو عمر به رفتن شتاب کرد

رکن اول : ایام گل

رکن دوم : عمر

رکن سوم : شتاب در رفتن

رکن چهارم : چو

ایام گل به عمر شباهت دارد که در رفتن شتاب دارد .

 

 

مولوی

این زبان چون سنگ و هم آهن وش است

و آنچه بجهد از زبان، چون آتش است

مصراع اول

رکن اول : زبان

رکن دوم : سنگ و آهن

رکن سوم : نابودگری

رکن چهارم : وش ، چون

مصراع دوم

رکن اول : آنچه بجهد از زبان ( سخن )

رکن دوم : آتش

رکن سوم : نابودگری

رکن چهارم : چون

زبان و آنچه از آن می‌جهد ، به آهن و سنگ شبیه است که برخورد آنها به هم آتش ایجاد می‌کند و همه چیز را نابود می‌کند .

 

 

فریدون توللی

بلم آرام چون قویی سبکبار

به نرمی بر سر کارون همی رفت

رکن اول : بلم

رکن دوم : قو

رکن سوم : سبکبار ، نرم رفتن

رکن چهارم :چون

بلم به قویی شباهت داده شده که سبکبار و نرم حرکت می‌کند .

 

 

تو خورشید بیمار پیش از غروبی

که بر خاطرم گرد اندوه پاشی

رکن اول : تو

رکن دوم : خورشید

رکن سوم : اندوه‌زایی و غم‌افزایی  

رکن چهارم : حذف شده

تو یعنی محبوب به خوشید شبیه است که هنگام غروب موجب دلتنگی می‌شود .

 

 

سعدی

تو همچون گل ز خندیدن لبت با هم نمی آید

رکن اول : تو

رکن دوم : گل

رکن سوم : به هم نیامدن لب

رکن چهارم : همچون

همان‌طور که گلبرگ‌های گل به هم نزدیک نمی‌شوند ، تو یعنی محبوب هم خوشرو هستی و لب‌هایت می‌خندد .

 

 

چشم تو آن دریچه‌ی روشن بود

کز آن رهی به زندگیم دادند

رکن اول : چشم تو

رکن دوم : دریچه‌ی روشن

رکن سوم : راه ارتباطی

رکن چهارم : حذف شده

چشم تو به دریچه‌ای شبیه است که با آن زندگی به رویم باز می‌شود .

 

 

چون رود می گذرد عمر ما

رکن اول : عمر

رکن دوم : رود

رکن سوم : گذشتن

رکن چهارم : چون

 

 

گلستان سعدی :

دانا چو طبله ی عطّار است ، خاموش و هنر نمای

رکن اول : دانا

رکن دوم : طبله‌ی عطار

رکن سوم : خاموش و هنرنما

رکن چهارم : چو

 

 

زندگی آتشگهی دیرینه پا برجاست

سیاوش کسرایی

رکن اول : زندگی

رکن دوم : آتشگه

رکن سوم : دیرینه پابرجا

رکن چهارم : حذف شده

 

 

هوشنگ ابتهاج

سینه باید گشاده چون دریا

تا کند نغمه ای چو دریا ساز

مصراع اول

رکن اول : سینه

رکن دوم : دریا

رکن سوم : گشاده

رکن چهارم : چون

مصراع دوم

رکن اول : سینه

رکن دوم : دریا

رکن سوم : نغمه سازی

رکن چهارم : چو

 

 

فروغ فرخزاد

شب در تمام پنجره های پریده رنگ

مانند یک تصوّر مشکوک

پیوسته در تراکم و طغیان بود

رکن اول : شب

رکن دوم : یک تصور م

رکن سوم : تراکم و طغیان

رکن چهارم : مانند

 

 

صدا چون بوی گل در جنبش آب

به آرامی به هر سو پخش می گشت

فریدون توللی

رکن اول : صدا

رکن دوم : بوی گل

رکن سوم : پخش شدن

رکن چهارم : چون

 

 

قلب دشمن مثل سنگ است.

رکن اول : قلب دشمن

رکن دوم : سنگ

رکن سوم : سرد و سخت ( حذف شده )

رکن چهارم : مثل

 

 

گلستان سعدی

گرت ز دست برآید چو نخل باش، کریم

ورت ز دست نیاید ، چو سرو باش آزاد

مصراع اول

رکن اول : تو

رکن دوم : نخل

رکن سوم : کریم

رکن چهارم : چو

مصراع دوم

رکن اول : تو

رکن دوم : سرو

رکن سوم : آزاد

رکن چهارم : چو

 

 

مادری دارم بهتر از برگ درخت

دوستانی بهتر از آب روان

و خدایی که در این نزدیکی است

سهراب سپهری

رکن اول : مادر

رکن دوم : برگ درخت

رکن سوم : بامحبت و باصفا

رکن چهارم : حذف شده

مصراع دوم

رکن اول : دوستان

رکن دوم : آب روان

رکن سوم : باصفا

رکن چهارم : حذف شده

 

 

منوچهر آتشی

نامت در چشمانم

چون لاله، سرخ

چون نسترن، سپید

و مثل سرو، سبز می ایستد

رکن اول : نامت

رکن دوم : لاله ، نسترن ، سرو

رکن سوم : ایستایی و ماندگاری

رکن چهارم : چون ، چون ، مثل

 

 

 

اضافه‌ی تشبیهی :

گاه تشبیه ، به صورت اضافه‌ی تشبیهی به کار می‌رود ؛ یعنی رکن اول و رکن دوم به صورت مضاف و مضاف‌الیه در جمله به کار رفته‌اند .

 

گلستان سعدی

آتشِ خشم اوّل در خداوند خشم افتد ؛ پس آنگه زبانه به خصم رسد یا نرسد .

رکن اول : خشم

رکن دوم : آتش

رکن سوم : نابودگر

رکن چهارم : حذف شده

 

 

حافظ

دست از مس وجود چو مردان ره بشوی

تا کیمیای عشق بیابی و زر شوی

مصراع اول

رکن اول : وجود

رکن دوم : مس

رکن سوم : کم‌بها

رکن چهارم : حذف شده

مصراع دوم

رکن اول : عشق

رکن دوم : کیمیا

رکن سوم : باارزش

رکن چهارم : حذف شده

 

 

سعدی

گویند روی سرخ تو سعدی که زرد کرد ؟

اکسیر عشق بر مسم افتاد و زر شدم

رکن اول : عشق

رکن دوم : اکسیر

رکن سوم : باازش

رکن چهارم : حذف شده

 

 

وزشکاف پلک‏های من

جویبار اشک می‏جوشید

رکن اول : اشک  

رکن دوم : جویبار

رکن سوم : جوشیدن

رکن چهارم : حذف شده

 

 

هوشنگ ابتهاج

هر چه به گرد خویشتن می نگرم در این چمن

آینه ضمیر من جز تو نمی دهد نشان 

رکن اول : ضمیر

رکن دوم : آینه

رکن سوم : نمایانگری

رکن چهارم : حذف شده

 

 

آبشارِ نور :

رکن اول : نور

رکن دوم : آبشار

 

آیینه‌یِ رود :

رکن اول : رود

رکن دوم : آیینه

 

اجاقِ شقایق :

رکن اول : شقایق

رکن دوم : اجاق

 

جامِ عشق :

رکن اول : عشق

رکن دوم : جام

 

 

حریرِ ابر :

رکن اول : ابر

رکن دوم : حریر

 

خانه‌یِ دل :

رکن اول : دل

رکن دوم : خانه

 

سنگِ حوادث :

رکن اول : حوادث

رکن دوم : سنگ

 

سیلِ خاطرات :

رکن اول : خاطرات

رکن دوم : سیل

 

شعله‌یِ ندامت :

رکن اول : ندامت

رکن دوم : شعله

 

شهابِ نگاه :

رکن اول :

رکن دوم :

 

 

قدِ سرو :

رکن اول : قد

رکن دوم : سرو

 

کمندِ نظر :

رکن اول : نظر

رکن دوم : کمند

 

لبِ لعل :

رکن اول : لب

رکن دوم : لعل

 

مرغِ مهتاب :

رکن اول : مهتاب

رکن دوم : مرغ

 

 

این ترکیب‌ها در کتاب شما هم دیده می‌شود . ارکان تشبیه را در مثال‌های کتابتان مشخص کنید .  

آشیان وفا :

رکن اول :

رکن دوم :

 

آیینه‌ی دل :

رکن اول :

رکن دوم :

 

باد آز :

رکن اول :

رکن دوم :

 

باد خشم :

رکن اول :

رکن دوم :

 

باد شهوت :

رکن اول :

رکن دوم :

 

بحر بلا :

رکن اول :

رکن دوم :

 

تاج بخت :

رکن اول :

رکن دوم :

 

تاج عزت :

رکن اول :

رکن دوم :

 

حصار خانواده :

رکن اول :

رکن دوم :

 

دانه‌ی شکر :

رکن اول :

رکن دوم :

 

راه صفا :

رکن اول :

رکن دوم :

 

رخش پندار :

رکن اول :

رکن دوم :

 

سفر شکفتن :

رکن اول :

رکن دوم :

 

سفر زندگی :

رکن اول :

رکن دوم :

 

سلسله‌ی کائنات :

رکن اول :

رکن دوم :

 

صفحه‌ی هستی :

رکن اول :

رکن دوم :

 

قلک ذهن :

رکن اول :

رکن دوم :

 

کاغذ ذهن :

رکن اول :

رکن دوم :

 

کشتی زندگانی :

رکن اول :

رکن دوم :

 

گوهر شکر :

رکن اول :

رکن دوم :

 

مرغ روح :

رکن اول :

رکن دوم :

 

هدهد صبا :

رکن اول :

رکن دوم :

 

 

 

پاسخ :

 

آشیان وفا :

رکن اول : وفا

رکن دوم : آشیانه

 

آیینه‌ی دل :

رکن اول : دل

رکن دوم : آیینه

 

باد آز :

رکن اول : آز

رکن دوم : باد

 

باد خشم :

رکن اول : خشم

رکن دوم : باد

 

باد شهوت :

رکن اول : شهوت

رکن دوم : باد

 

بحر بلا :

رکن اول : بلا

رکن دوم : بحر

 

تاج بخت :

رکن اول : بخت

رکن دوم : تاج

 

تاج عزت :

رکن اول : عزت

رکن دوم : تاج

 

حصار خانواده :

رکن اول : خانواده

رکن دوم : حصار

 

دانه‌ی شکر :

رکن اول : شکر

رکن دوم : دانه

 

راه صفا :

رکن اول : صفا

رکن دوم : راه

 

رخش پندار :

رکن اول : پندار

رکن دوم : رخش

 

سفر شکفتن :

رکن اول : شکفتن

رکن دوم : سفر

 

سفر زندگی :

رکن اول : زندگی

رکن دوم : سفر

 

سلسله‌ی کائنات :

رکن اول : کائنات

رکن دوم : سلسله

 

صفحه‌ی هستی :

رکن اول : هستی

رکن دوم : صفحه

 

قلک ذهن :

رکن اول : ذهن

رکن دوم : قلک

 

کاغذ ذهن :

رکن اول : ذهن

رکن دوم : کاغذ

 

کشتی زندگانی :

رکن اول : زندگانی

رکن دوم : کشتی

 

گوهر شکر :

رکن اول : شکر

رکن دوم : گوهر

 

مرغ روح :

رکن اول : روح

رکن دوم : مرغ

 

هدهد صبا :

رکن اول : صبا

رکن دوم : هدهد

 

 

نکته :

از میان عناصری که در تشبیه به کار می‌رود ، وجود رکن اول و رکن دوم تشبیه ، ضروری است اما همان‌طور که در مثال‌های بالا دیدید ، گاه رکن سوم و رکن چهارم حذف می‌شوند .