ادبیات پایه هفتم (درس اول)

درس ا ول ( ستایش )

ای نا م   تو بهترین سرآغاز                بی نامه تو نامه کی کنم باز؟

  ای یاد تو ، مونس روانم                       جز نام تو ،  نیست بر زبانم

ای کارگشای هر چه هستند                   نام تو، کلید هر چه بستند

ای هست کن اساس هستی                 کوته زدرت ، دراز دستی

هم قصه ی  نانموده ،  دانی               هم نامه ی  ، نانوشته خوانی

   هم تو ،  به عنایت الهی                آنجا ، قدمم رسان که خواهی

از ظلمت خود ، رهایی ام ده              با نور خود   آشنایی ام ده

نظامی گنجوی

الهی ، دلی ده که در کار تو جان بازیم ؛ جانی ده که کار آن جهان سازیم ، دانایی ده که از راه نیفتیم ، بینایی ده تا در چاه نیفتیم ، دست گیر  که دست  آویز  نداریم ،  توفیق  ده ،  تا  در دین استوار شویم ، نگاه دار تا پریشان نشویم.

الهی نامه ، خواجه عبدالله انصاری

---------------------------------------------------------

تاریخ ادبیات :  نظامی گنجوی عارف قرن ششم هجری قمری / متولد  گنجه  / معروف ترین داستان سرای ادبی / آثار او  پنج گنج یا خمسه نظامی

که در یک کلمه  ( ملخ ها ) جهت یاد آوری قرار داده شده است :

( م )  مخزن الاسرار   /   ( ل)  لیلی و مجنون   /  ( خ) خسرو و شیرین  /  ( ه ) هفت پیکر   /  ( الف) اسکندرنامه نام دیگرش بهرام نامه

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

نکات ادبی 1  :

قالب شعر مثنوی  یا دو گانه می باشد که مثنوی قالب شعری که هر بیت دارای قافیه جداگانه ایی می باشد .

رسم گرافیکی قالب مثنوی               ----------------------*        ----------------------- *

                                                       ----------------------&        ----------------------- &

نکته ادبی 2: در این شعر دو صنعت بکار رفته است که 1 – صنعت تشبیه  که دارای چهار رکن می باشد ، دو رکن اصلی و دو رکن فرعی که عبارتند از :

1-      طرف اول ( مشبه ) : کلمه ایی که به کلمه ی دیگر شبیه می شود .

2-      طرف دوم ( مشبه به ) کلمه ایی که کلمه ی دیگر به آن شبیه شده است .

3-      ادات تشبیه : کلماتی مثل چون ، همچون، مثل ، مانند ، همانند ، گویی ، بمانند و .... که مابین مشبه و مشبه به  قرار می گیرد 

4-      وجه شبه : علت یا دلیلی که سبب شده مشبه و مشبه به  تشبیه گردد  .

نکته : در تشبیه به هیچ وجه ارکان اصلی یعنی مشبه و مشبه به  حذف نمیشود و گاهی نویسندگان جهت زیبایی جمله یا شعر ادات تشبیه و وجه شبه را حذف می کنند . مانند  ( نام تو کلید هر چه بستند )  (  احمد چون باد می دود )

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

نکات دستوری :

شناخت جملات : جمله بخشی از متن که دارای معنای مستقل است و پیام مشخصی را به شنونده و خواننده منتقل می کند .

تشخیص تعداد جمله ها در متن:  ساده ترین راه برای تشخیص تعداد جمله ها  ، شمارش فعل هاست . هر فعل نمایانگر یک جمله است .

زنگ تفریح را که زنجره زد        باز هم درکلاس غوغا شد  (شعری از سعدی )

دوجمله است

گفته بودم چو بیایی غم دل با تو بگویم         چه بگویم که غم از دل برود چون تو بیایی

شش جمله است

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

ای نام تو بهترین سر آغاز       بی نام تو نامه کی کنم باز

نکته مورد توجه که از ابتدای شعر تا پایان مخاطب پروردگار عالم است با خدا راز و نیاز می کند .

تحمیدیه : اشعاری  که در ابتدای دیوان شاعران و  یا همین  کتاب   آمده است ،  تحمیدیه گفته می شود و تحمیدیه به اشعاری گفته می شود که درحمد و ستایش خداوند سروده شده  باشد .

نکته ادبی : ( آغاز- باز )  قافیه هستند و حروف روی  همان کلمات مشترک بین این دو کلمه  ( الف – ز) به نام حروف  روی می باشند .

وقتی قالب شعر مثنوی است هر بیت برای خود یک قافیه جداگانه ایی دارد و بصورت مستقل  می آید.

نکته دستوری : ای = حرف ندا ( به معنی ای کسی ) کلمه بعد از حرف ندا = منادا ( در اینجا منادا محذوف است و با توجه به مفهوم شعر منادا

  ( خداوند ) می باشد.یعنی ای خدا   که (ای ) حرف ندا و ( خدا ) منادا با هم یک شبه جمله می باشد که کلا یک جمله محسوب می شود . در بیت اول سه جمله قرار دارد   (  ای خدایی که / نام تو بهترین سر آغاز است /بدون نام توکی میتوانم نامه ایی را باز کنم ) 

نوع جمله  پرسشی می باشد : که از نظر دستوری به استفهام انکاری است ،  استفهام انکاری یعنی سوالی می کنیم که نیاز به پاسخ ندارد و برای تاکید عکس آن بکار می رود .

 نام تو = ترکیب اضافی ( یعنی مضاف و مضاف الیه )

معنای لغات :  نامه = منظور هر نوع نوشته ایی / سر آغاز  = شروع 

معنی بیت : ای خدایی که اسم تو بهترین شروع برای انجام هر کاری هست و من بدون نام تو هیچ نوشته ایی را باز نخواهم کرد .

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

ای یاد تو مونس روانم            جز نام تو نیست  برزبانم

نکته ادبی : (روانم – زبانم ) قافیه  و حروف روی ( الف – ن – م) است ./ یاد تو : ترکیب اضافی

نکته دستوری : ( ای ) حرف ندا به معنی خدای که /    منادا که حذف شده  و شبه جمله است . /  هم خانواده مونس : انیس ، انس ، مانوس /

( ای خدای من )  جمله اول  - ( یاد تو مونس روانم ) جمله دوم -( جز نام تو نیست بر زبانم )  جمله سوم

معنی لغات :  مونس=  هم دم

معنی بیت = ای خدایی که نام تو همدم  روح و روانم من هست من جز نام تونام کسی دیگر را به زبانم نمی آورم .

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

ای کارگشای هر چه هستند               نام تو کلید هر چه بستند

نکته ادبی : صنعت تشبیه  در مصرع دوم  ( نام تو  ( مشبه )  و کلید  ( مشبه به )  می باشد .  )

نکته دستوری : ( ای ) حرف ندا  ( کارگشا) منادا   است  و با هم شبه جمله است  و جمله ی اول / هر چه هستند جمله دوم  / نام تو مثل کلیدی ( است ) که حذف شده  جمله سوم / هر چه بستند  جمله چهارم

معنی لغات :  کارگشا = گشاینده کار ، ازبین برنده مشکلات  /  هر چه هستند= تمام چیزهایی که  وجود دارد .

معنی بیت : ای کسی که از همه عالم مشکل گشایی می کنی بردن نام تو همچون کلیدی هست که تمام راه ها را باز می کند

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

ای هست کن اساس هستی           کوته زدرت دراز دستی

نکته ادبی :  صنعت کنایه  که در جمله  (کوته زدرت دراز دستی ) کنایه یعنی جملاتی در ابیات و متون قرار میگیرند و هدف آن معنی پنهان است و آن کنایه از تجاوز به حریم دیگران است و معنی ظاهری آن مد نظر نیست  /( کوته زد درت دراز دستی ) جمله دعایی به کار برده ایم و منفی است و طرف مقابل را نفرین می کنیم .

نکته دستوری : ( ای ) حرف ندا  ( هست کن اساس هستی)   منادا   و با هم یک جمله / ( کوته ز درت  دراز دستی )  جمله دوم    / کوته : مخفف کوتاه /

معنی لغات : دراز دستی =زور گویی ، ظلم ، تعدی ، دست درازی  / هست کن = ایجاد کننده ، بوجود آورنده / اساس = پایه  / هستی = موجودات  جهان

معنی بیت : ای خدایی که ایجاد کننده پایه های جهان هستی کوتاه شود دستی که به حریم تو تجاوز کند

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

هم قصه نانموده   دانی              هم نامه ی نانوشته خوانی

نکته ادبی :  اشاره به علم خداوند دارد  ( علام الغیوب ) داننده ی پنهان ها

نکته دستوری : دانی و خوانی قافیه است و حروف روی مشترک الف و ن و ی

معنی لغت :  نانموده =  بیان نشده

معنی بیت : ای خدایی که   هم قصه ایی که بیان نشده را می دانی و هم نامه ایی که نوشته نشده را می خوانی

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

هم تو به عنایت الهی       آنجا قدمم رسان که خواهی

نکته دستوری :  دو جمله است( هم تو به عنایت الهی آنجا قدمم رسان )   (   که خواهی ) / فعل برسان  که امری است و که خواهی یعنی که می خواهی

معنی لغات:  الهی  = خدایی  /  عنایت= یعنی توجه و لطف / قدم = گام هایم

معنی بیت :  تو با لطف و عنایت خود من را به همان جایی  رسان که خودت توقع داری و صلا ح می دانی  

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

از ظلمت خود رهاییم ده             با نور خود آشناییم ده

نکته دستوری :  هم خانواده ظلمت  = ظالم ، ظلم ،  مظلوم / ردیف ( ده ) است کلمات ردیف باید مستقل باشد / ام های در دو کلمه ( رهایم ) و ( آشنایی ام ) جزئی از دو کلمه است و به تنهایی و مستقل معنی کامل و دقیق ندارند / ده فعل امر بده است / آشنایی ام و رهایی ام  کلمات قافیه هستند.

 نکته ادبی : در اینجا  دوتا خود داریم اولی مربوط به خود ما هست دومی به خداوند دلالت دارد . و معنای یکسان ندارند که این یک صنعت جداگانه ایی را دارد که به آن جناس میگویند که در اینجا جناس تام است که شکل هم هست ولی معنی جداگانه ایی دارد .

معنی لغات : ظلمت = یعنی تاریکی که در اینجا  دعا  می کنه نظامی / نور =  منظور نور ایمان به خداست

معنی بیت : خدایا من را از جهل  و تاریکی وجود  خودم  من را رهایی بده و با نور خودت من را آشنا بکن

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

نثر از خواجه عبدالله انصاری

تاریخ ادبیات :  خواجه عبدالله انصاری یک عارف قرن  چهارم  و نویسنده می باشند  معروف به پیر هرات  و آثارشان : الهی نامه و مناجات نامه و زادالعارفین است که دو تای اول در کتاب آمده است .

 نثر خواجه عبدالله انصاری نثر مسجع است  که پیشگام در نثر مسجع می باشد و از آثار دیگر گلستان سعدی است که  نثری آمیخته به نظم است نثر شعر گونه که در پایان هر جمله کلمات هم قافیه می آورد به این کلمات هم قافیه سجع گفته می شود. و به این نثر نثر مسجع می گوییم . 

نکته :  صنعت ادبی سجع فقط مخصوص نثر است و در بیش از یک جمله به کار می رود . و به نثری که دارای سجع باشد نثر مسجع می گویند .

الهی دلی ده که در کار تو جان بازیم جانی ده که کار آن جهان سازیم. 

نکته ادبی  : الهی  ( ی ) حرف ندا  و (اله )  منادا / ( بازیم ) و ( سازیم ) دو قافیه  که سجع در آن بکار رفته است و از نظر حروف روی ( الف  و ز و ی و م ) دارد و در دو جمله بکار رفته است / کنایه هم به کار رفته در( دل )  به معنی شجاعت است .

تعداد جملات : ( الهی ) شبه جمله است و در حکم یک جمله  ،  ( دلی ده ) دو جمله  ،  ( که در کار تو جان بازیم ) سه جمله ، ( جانی ده ) چهار جمله ، ( که کار آن جهان سازیم ) پنج جمله

معنی لغات : جان = روح و روان / دلی  : در اینجا منظور جرات و جسارت  /  جان بازیم : در اینجا منظور فداکردن جان

معنی نثر : خدایا  شجاعتی  به ما بده که در راه  بدست آوردن راه تو جان فشانی کنیم توانی و قدرتی  به ما بده که در این دنیا برای آخرت مان توشه برداریم .

دانایی ده که ازراه نیفتیم ، بینایی ده که در چاه نیفتیم .

نکته ادبی :  صنعت ادبی تضمین که در ( از راه راست منحرف نشویم ) اشاره به اهدنا صراط المستقیم  است .

تضمین صنعتی است که هر گاه شاعر یا نویسنده در ضمن اثر خود به یک حدیث یا آیه قرآن و یا بیت یا شعری و .... اشاره کند از صنعت ادبی تضمین بهره برده است .

نکته دستوری : تعداد جملات ( دانایی ده ) یک  جمله ، ( که از راه نیفتیم ) دو جمله( بینایی ده )  سومین  جمله ، ( تا در چاه نیفتیم )  چهارمین جمله

نکته ادبی : بین دو کلمه ( نیفتیم ) در دو جمله حالت ردیف ایجاد شده و بین دو کلمه ( راه ) و ( چاه )  حالت قافیه با حروف روی ( الف و ه ) که صنعت ادبی سجع می باشد .

معنی لغت : بینایی = بصیرت و آگاهی / چاه = مشکلات و گرفتاری ها

معنی نثر :  خدایا علمی به ما بده که از راه راست منحرف نشویم و بینشی به ما بده که منحرف نشویم.

دست گیر  که دست  آویز  نداریم. توفیق ده ،  تا  در دین استوار شویم ، نگاه دار تا پریشان نشویم.

معنی لغت :  دست آویز =وسیله ای که در زمان افتادن به آن چنگ میزنیم و آن را میگیریم و حبل متینی است که باعث می شود ما نیفتیم( یاور ) ،  یاری بده به ما  /  استوار = پابرجا / چاه = گرفتاری و مشکل  / نگاه دار = از من محافظت کن

معنی نثر :خدایا دست ما رابگیر که دست گیره ای نداریم ( مرا رها نکن ) کمکمان کن که در دین تو باقی بمانیم و خودت حافظ ما باش که پریشان  و سرگشته نشویم .