فارسی هفتم دانش‌های زبانی ساختمان فعل

دانش‌های زبانی؛ ساختمان فعل:

هرفعل معمولا از دو یا سه جزء ترکیب شده است.

نشانه‌ی زمان، بن، شناسه

1 - نشانه‌ی زمان: زمان‌های گذشته، حال و آینده، نشانه‌هایی دارند که نوع این زمان‌ها را نشان می‌دهند.

شما در پایه‌ی هفتم از زمان‌ها، تنها با سرشاخه‌های زمان فعل، یعنی «گذشته، حال و آینده» آشنا می‌شوید. هر یک از زمان‌های «گذشته و حال» انواع مختلفی دارند که سال‌های آینده به فراگیری آنها می‌پردازید.

از مصدر «نواختن» نشانه‌های زمانی را در زمان‌های مختلف  فعل، می‌بینیم. چون شما سال هفتمی هستید، نیاز به یادگیری اسم این زمان‌ها ندارید، اما برای تشخیص قسمت‌های مختلف فعل بهتر است آشنایی مختصری با این نشانه‌ها داشته باشید.

در انواع زمان‌های گذشته:

«می» نشانه‌ی ماضی استمراری است:

می‌نواختم - می‌نواختی - می‌نواخت –

می‌نواختیم - می‌نواختید - می‌نواختند –

وجود «ام ، ای ، است ، ایم ، اید ، اند » در فعل نشانگر ماضی نَقلی است.

نواخته‌ام - نواخته‌ای - نواخته‌است –

نواخته‌ایم - نواخته‌اید - نواخته‌اند -

«بود » همراه با فعل دیگر، نشانه‌ی ماضی بعید است.

نواخته بودم - نواخته بودی - نواخته بود

نواخته بودیم - نواخته بودید - نواخته بودند

«داشت و می» در کنار هم در دو جزء یک فعل، نشانه‌ی ماضی مستمر هستند.

داشتم می‌نواختم - داشتی می‌نواختی - داشتمی‌نواخت –

داشتیم می‌نواختیم - داشتید می‌نواختید - داشتند می‌نواختند –

وجود «بود» و «ام، ای، است، ایم، اید، اند » در کنار هم در فعل نشانگر ماضی ابعد است.

نواخته بوده‌ام - نواخته بوده‌ای - نواخته بوده‌است -

نواخته بوده‌ایم - نواخته بوده‌اید - نواخته بوده‌اند -

در انواع زمان‌های حال:

«می» نشانه‌ی مضارع اخباری است.

می‌نوازم - می‌نوازی - می‌نوازد –

می‌نوازیم - می‌نوازید - می‌نوازند –

«ب » نشانه‌ی مضارع التزامی است.

بنوازم - بنوازی - بنوازد –

بنوازیم - بنوازید - بنوازند –

«دار و می» در کنار هم در دو جزء یک فعل، نشانه‌ی مضارع مستمر هستند.

دارم می‌نوازم - داری می‌نوازی - دارد می‌نوازد –

داریم می‌نوازیم - دارید می‌نوازید - دارند می‌نوازند –

در زمان آینده هم دو جزء داریم که «خواه» در جزء اول نشانه‌ی این زمان است.

خواهم نواخت - خواهی نواخت - خواهد نواخت -

خواهیم نواخت - خواهید نواخت - خواهند نواخت -

2 – بن : دارای این ویژگی‌ها است:

الف - وقتی یک فعل را صرف می‌کنیم، جزء ثابتی است که در همه‌ی ساخت‌ها تکرار می‌شود.

ب – دربردارنده‌ی ویژگی اول فعل (انجام کار یا پذیرفتن حالت) است.

ج – ویژگی دوم فعل، یعنی زمان فعل را دربردارد.

بن ماضی ، نشانگر زمان گذشته است.

بن مضارع ، نشانگر زمان حال است.

در زمان‌ها و ساخت‌های مختلف، بن ماضی و مضارع را مشخص می‌کنیم:

بن ماضی: در ساختمان فعل‌های زمان گذشته و آینده به کار می‌رود.

‌نواختم - ‌نواختی - ‌نواخت –

می‌نواختم - می‌نواختی - می‌نواخت –

نواخته‌ایم - نواخته‌اید - نواخته‌اند -

نواخته بودم - نواخته بودی - نواخته بود

داشتیم می‌نواختیم - داشتید می‌نواختید - داشتند می‌نواختند –

در ساختمان زمان «آینده» هم بن ماضی به کار می‌رود.

خواهیم نواخت - خواهید نواخت - خواهند نواخت -

بن مضارع: در ساختمان فعل‌های زمان حال به کار می‌رود.

می‌نوازم - می‌نوازی - می‌نوازد –

بنوازیم - بنوازید - بنوازند –

دارم می‌نوازم - داری می‌نوازی - دارد می‌نوازد –

3 – شناسه : دربردارنده‌ی ویژگی سوم فعل (شخص) و چهارم فعل (شمار) است.

6 شناسه داریم:

َم      ی      َد

یم     ید      َند

سه شناسه‌ی َم، ی، َد ، شناسه‌های مفرد هستند.

سه شناسه‌ی یم، ید، َند، شناسه‌های جمع هستند.

دو شناسه‌ی «َم، یم » شناسه‌های اول شخص هستند.

دو شناسه‌ی «ی، ید» شناسه‌های دوم شخص هستند.

دو شناسه‌ی «َد، َند» شناسه‌های سوم شخص هستند.

اگرچه زمان‌های مختلف فعل را در سال‌های آینده می‌خوانید، اما بهتر است بدانید، در بیشتر انواع ماضی، در ساخت سوم شخص مفرد شناسه  حذف شده است.

می‌رفت  - نشسته است  - ریخته بود  - خورده بوده است

همه‌ی این فعل‌ها، زمان گذشته و سوم شخص مفرد هستند و شناسه ‌«َد» در همه‌ی آنها حذف شده است.

در ساخت بعضی از این فعل‌ها، صفت مفعولی به کار رفته است.

صفت مفعولی از ترکیب: «بن ماضی + ه» به دست می‌آید.

نشسته = نشست + ه

ریخته = ریخت + ه

خورده = خورد + ه

بریده = برید + ه

نواخته = نواخت + ه

شنیده = شنید + ه

پرداخته = پرداخت + ه

علاوه بر آن در زمان ماضی ساده، نشانه‌ی زمان هم نداریم؛ در واقع بدون نشانه بودن، نشانه‌ی این زمان است؛ پس ساختمان ماضی ساده، در ساخت سوم شخص مفرد، تنها از بن تشکیل شده است.

خورد 

پوشید 

نشست 

کِشت 

نگاشت 

آموخت