فارسی هفتم درس 9 کلاس ادبیات

 درس نهم : کلاس ادبیات  

 

اول برای خودتون این سوره رو بخونید که از شر هرچی

      حسود و مخلوق بد نظر و ... در امان بمونید ،

        و بعد شروع درس :  

 

 

چشم دوختن : کنایه از زل زدن ، خیره شدن

 

غرق در ... شدن : کنایه از بی نهایت جذب چیزی شدن .

 

نام بعضی نفرات / رزق روحم شده است : تشبیه نام به رزق

 

نام بعضی نفرات : 1 – اعتصام الملک تبریزی ( پدر پروین اعتصامی )

                       2 – میرزا حسن تبریزی مؤسس مدارس جدید در ایران ‍‍‍‍    

 

                       مرواریدی در صدف

                    

پدر از پروین همچون مرواریدی در صدف بادقت مراقبت می کرد :

           تشبیه پروین به صدف

 

ای مرغک خرد ز آشیانه         

                      پرواز کن و پریدن آموز

قافیه : پریدن

ردیف : آموز

تشخیص : هم صحبت شدن با مرغک که تا پایان شعر ادامه دارد .

مراعات نظیر : مرغک ، آشیانه ، پرواز ، پریدن

 

تا کی حرکات کودکانه

                     در باغ و چمن چمیدن آموز

قافیه : چمیدن

ردیف : آموز

واج آرایی : تکرار صامت « ک » و « م »

                        

رام تو نمی شود زمانه

                 رام از چه شدی رمیدن آموز

قافیه : رمیدن

ردیف : آموز

جان بخشی : رام شدن یا نشدن را به زمانه نسبت داده است .

تکرار : رام

واج آرایی : تکرار صامت « ر » و « م » و مصوت « آ »

استفهام انکاری : رام از چه شدی ؟ ( یعنی رام نشو . )

 

مندیش که دام هست یا نه  

                      بر مردم چشم دیدن آموز

قافیه : دیدن

ردیف : آموز

مراعات نظیر : مردم ( مردمک ) ، چشم ، دیدن

تشخیص : نسبت دادن آموختن به مردمک چشم

 

شو روز به فکر آب و دانه

                      همگام شب آرمیدن آموز

قافیه : آرمیدن

ردیف : آموز

تضاد : روز ≠ شب

 

 این شعر را برای سنگ مزار خود سروده است .

این که خاک سیهش بالین است              

اختر چرخ ادب پروین است

گر چه جز تلخی ز ایام ندید                   

هر چه خواهی سخنش شیرین است

صاحب آنهمه گفتار امروز                     

  سائل فاتحه و یاسین است

دوستان به که ز وی یاد کنند                 

دل بی دوست دلی غمگین است

خاک در دیده بسی جان فرساست         

سنگ بر سینه بسی سنگین است

بیند این بستر و عبرت گیرد                   

هر که را چشم حقیقت بین است

هر که باشی و ز هر جا برسی              

آخرین منزل هستی این است

آدمی هر چه توانگر باشد                     

چون بدین نقطه رسید مسکین است

اندر آنجا که قضا حمله کند                    

چاره تسلیم و ادب تمکین است

زادن و کشتن و پنهان کردن                 

  دهر را رسم و ره دیرین است

خرم آنکس که در این محنت گاه             

خاطری را سبب تسکین است .

        

یکی از زیبا ترین مناظره های دیوان پروین مناظره مست وهوشیار است .

 

مست و هوشیار

محتسب مستی به ره دید و گریبانش گرفت                               

مست گفت این پیراهن است افسار نیست

گفت مستی زان سبب افتان وخیزان می روی                            

گفت جرم راه رفتن نیست ره هموار نیست

گفت می باید ترا تا خانه ی قاضی برم                                    

گفت رو صبح آی قاضی نیمه شب بیدار نیست

گفت نزدیک است والی راسرای آنجا شویم                              

گفت والی از کجا در خانه ی خمار نیست

گفت تا داروغه راگوییم درمسجد بخواب                                  

گفت مسجد خوابگاه مردم بدکار نیست

گفت دیناری بده پنهان و خود را وارهان                                 

گفت کار شرع کار درهم و دینار نیست

گفت از بهر غرامت جامه ات بیرون کنم                                  

گفت پوسیدست جز نقشی ز تار و پود نیست

گفت آگه نیستی کز سر در افتادت کلاه                                    

گفت در سر عقل باید بی کلاهی عار نیست

گفت می بسیار خوردی زان چنان بیخود شدی                           

گفت ای بیهوده گو حرف کم و بسیار نیست

گفت باید حد زند هوشیار مردم مست را                                  

گفت هشیاری بیار اینجا کسی هشیار نیست

زندگی حسابی : 

دل بستگی استاد به شعر و ادب تا اندازه ای بود که سر در

خانه اش را به این بیت سعدی آراسته بود که امروز

 نوازشگر دیدگان رهگذران و مشتاقان است .

نوازشگر بودن بیت : تشخیص

 

به جان زنده دلان ، سعدیا ، که ملک وجود

نیرزد آن که دلی را زخود بیازاری

به جان زنده دلان : سوگند به جان زنده دلان

سعدیا : ای سعدی

دل : منظور از دل ، انسان است . 

                             دانش های زبانی و ادبی :

نکته ی اول :

به جمله های زیر توجه کنید :

1 - معلم علی را صدا زد .

2 – معلم علی را صدا می زند .

3 – معلم علی را صدا خواهد زد .

متوجه شدید که جمله های بالا چه تفاوتی با هم دارند ؟

هر یک از جمله ها انجام کاری را در یکی از زمان های

« گذشته » ، « حال » و « آینده » نشان می دهند .

برای فهم بهتر موضوع از سه زمان :

دیروز ( گذشته )

امروز ( حال )

فردا ( آینده )

استفاده می کنیم .

                    

هر یک از واژه های ستون « الف » را به جمله ی

مناسب ستون « ب » وصل کنید .

 مثال 1 :

   الف :                 ب :

    فردا                  معلم علی را صدا زد .

    دیروز               معلم علی را صدا می زند .

   امروز              معلم علی را صدا خواهد زد .

 

 مثال 2 :

 الف :                 ب :

 دیروز                 شاگردانش از خاطرات او می گویند .         

فردا                    شاگردانش از خاطرات او خواهند گفت .       

امروز                 شاگردانش از خاطرات او می گفتند . 

 

 مثال 3 :

الف :                ب :

فردا                 من راه موفقیت را می دانم .

امروز              من راه موفقیت را می دانستم .

دیروز              من راه موفقیت را خواهم دانست .

 

مثال 4 :

الف :            ب :

امروز            پدر ، پروین را تشویق کرد .

فردا              پدر پروین را تشویق می کند .

دیروز           پدر ، پروین را تشویق خواهد کرد .  

 

در مثال اول ، جمله ها به ترتیب « گذشته ، حال و آینده » هستند .

در مثال دوم ، جمله ها به ترتیب « حال ، آینده و گذشته » هستند .

در مثال سوم ، جمله ها به ترتیب « حال ، گذشته و آینده » هستند .

در مثال چهارم ، جمله ها به ترتیب « گذشته ، حال و آینده » هستند .

                          

درست یا نادرست بودن پاسخ های زیر را مشخص کنید و

در صورتی که پاسخ نادرس است ، پاسخ درست را بگویید .

1 – در جمله ی : پدر گاهی قطعه هایی زیبا ترجمه می کرد .

      زمان فعل جمله ، آینده است .

2 - در جمله ی : معلّم با همان لحن گرمش ادامه می دهد .

      زمان فعل جمله ، گذشته است .

3 - در جمله ی : نیما قبلاً شعر را ترجمه کرده بود .

      زمان فعل جمله ، حال است .

4 – شنیدن این خبر ، نرگس را خوشحال خواهد کرد .

      زمان فعل جمله ، آینده است .

 

در گروه پاسخ های درست یا نادرست : 

پاسخ جمله ی 1 ، نادرست و گذشته است .

پاسخ جمله ی 2 ، نادرست و حال است .

پاسخ جمله ی 3 ، نادرست و گذشته است .

پاسخ جمله ی 4 ، نادرست است .

                         

 

حالا زمان فعل ها را در جمله ها بگویید .

1 – نیما نوشته اش را می خوانَــد .

2 – پروین در جای خود می نشیند .

3 - شنیدن اشعار نیما حتما بچه ها را متعجب خواهد کرد .

4 – همراه برادرش به دامن طبیعت می رفت .

5 – بچه ها به صید پرنده ها می پرداختند .

6 – حالا می بینی که پری پاسخ درست را خواهد گفت .

 

در این گروه از تمرین ها ، زمان فعل ها عبارتند از :

1 – می خوانَــد : حال

2 – می نشیند : حال

3 – خواهد کرد : آینده

4 – می رفت : گذشته

5 – می پرداختند : گذشته

6 – می بینی : حال          خواهد گفت : آینده

                                 

یک نکته : اگر دقت کرده باشید می بینید که تمام فعل های

آینده ، دو جزئی هستند و و حتماً یک جزء آن ها ، « خواه »

است . پس فعل آینده همیشه :

                         1 – حداقل دو جزئی است .

                         2 – یک جزء آن حتماً « خواه » دارد .

           

نکته ی دوم :

در شعرهای زیر ، قافیه و ردیف ها را مشخص کنید .

                                             1

گـر خـردمنـد از اوبـاش جـفــایــی بـیـنــد    تا دلِ خـویش نیازارد و درهــم نشود
سنگ بی ‏قیمت اگر کاسه ‏ی زرین شکند    قیمــتِ سنگ نیفزاید و زر کم نـشود

                                             2      

دشـــــمن اگـر دوست شــود چند بار         صاحب عـقلش نشمارد به دوست
مارهمان است بـه سیرت که هست           ورچـه به ‏صورت بدرآید زپوست

                                           3  

آدمی فضـل بــــــر دگــر حَیَــوان         بـه جـــــوانمـــردی و ادب دارد
گر تـو گویی به ‏صورت ‌آدمی‏ ام         هـوشمند ایــن سخن عجب دارد
پس تـو همتـای نقش ِ دیــواری         کـه هـمین گوش و چشم و لب دارد

                                          4        

هرگز به مال و جاه نگردد بزرگ‏ نام         بدگوهری که خبثِ طبیعیش در رگ است
قارون گرفتمت که شوی در توانگری        سگ نیزبا قلاده‏ی زرّین همان سگ است

                                          5

امیـرِ ما عسل از دستِ خلق می ‏نخورد         که زهر در قدح انگبین تواند بود
عجب کـه در عسل از زهر می‏کند پرهیز         حذر نمی‏کند از تیرِ ‌آهِ زهرآلود

 

      

همان طور گه می دانید قافیه و ردیف ها ، در این بیت ها ، عبارتند از :

                                             1

گـر خـردمنـد از اوبـاش جـفــایــی بـیـنــد    تا دلِ خـویش نیازارد و درهــم نشود
سنگ بی ‏قیمت اگر کاسه ‏ی زرین شکند    قیمــتِ سنگ نیفزاید و زر کم نـشود

                                             2      

دشـــــمن اگـر دوست شــود چند بار         صاحب عـقلش نشمارد به دوست
مارهمان است بـه سیرت که هست           ورچـه به ‏صورت بدرآید زپوست

                                           3  

آدمی فضـل بــــــر دگــر حَیَــوان         بـه جـــــوانمـــردی و ادب دارد
گر تـو گویی به ‏صورت ‌آدمی‏ ام         هـوشمند ایــن سخن عجب دارد
پس تـو همتـای نقش ِ دیــواری         کـه هـمین گوش و چشم و لب دارد

                                          4        

هرگز به مال و جاه نگردد بزرگ‏ نام    بدگوهری که خبثِ طبیعیش در رگ است
قارون گرفتمت که شوی در توانگری   سگ نیزبا قلاده‏ی زرّین همان سگ است

                                          5

امیـرِ ما عسل از دستِ خلق می ‏نخورد         که زهر در قدح انگبین تواند بود
عجب کـه در عسل از زهر می‏کند پرهیز         حذر نمی‏کند از تیرِ ‌آهِ زهرآلود

 

در هر یک از این شعرها ، تنها مصراع های دوم ، با یکدیگر هم قافیه هستند .

از نظر قافیه شما ارتباطی میان مصراع های اول و دوم نمی بینید .

به شعرهایی که مصراع های دوم آن با یکدیگر هم قافیه هستند ،

« قطعه » می گویند .

شاعران ، از قالب « قطعه » ، برای پند و اندرز ، بیان مسائل

اخلاقی و اجتماعی استفاده می کنند .

   

جایگاه قافیه در قطعه :

...................      .................. +

..................       .................. +

..................      ................... +

..................       .................. +

                

 

 

حالا بگویید ، کدام یک از شعرهای زیر در قالب قطعه سروده شده اند ؟

 

                                   1

 

روزی گذشت پادشهی از گذرگهی    

 

                                فریاد شوق از سر هر کوی و بام خاست

 

 پرسید ز آن میانه یکی کودک یتیم    

 

                             کاین تابناک چیست که بر سر تاج پادشاست ؟

 

 آن یک جواب داد:چه دانیم ما که چیست!    

 

                             پیداست آنقدر که متاعی گرانبهاست

 

 نزدیک رفت پیرزنی گوژپشت و گفت:

 

                            این اشک دیده ی من و خون دل شماست

 

 ما را به رخت و چوب شبانی فریفته است

 

                           این گرگ سالهاست که با گله آشناست

 

 آن پارسا که دِه خَرَد و مُلک ، رهزن است

 

                          آن پادشا که مال رعیت خورد ، گداست

 

 بر قطره ی سرشک یتیمان نظاره کن

 

                         تا بنگری که روشنی گوهر از کجاست

 

"پروین " ، به کجروان ، سخن از راست چه سود ؟

 

                         کو آن چنان که کسی نرنجد ز حرف راست ؟

 

                                                                    پروین اعتصامی  

 

                                    

 

                                     2

 

روزی که ز دریای لبش دُر می رفت   

 

                                  نهر کلماتش از عطش پر می رفت

 

یک جوی از آن شط عطش سوز زلال 

 

                                 آهسته به آبیاری حر می رفت 

 

                                                          محمد حسن حسینی

                     

                   3

 

دوست مشمار آنکه در نعمت زند          

 

                                 لاف یاری و برادر خواندگی

 

 دوست آن باشد که گیرد دست دوست     

 

                                در پریشان حالی و درماندگی

 

                                                                     سعدی

                        

                                        4      

 

 تندخو آتشی بود که به قهر       

 

                         چون برافروخت،خشک و تر سوزد 

 

گرچه سوزد ترا به خشم ، ولی

 

                         خویش را از تو بیشتر سوزد

                                                            جلال الدین همایی                

                             

                                          5       

 

گفت دانایی که: گرگی خیره سر،

                           هست پنهان در نهاد هر بشر!

 لاجرم جاری است پیکاری سترگ

                          روز و شب، مابین این انسان و گرگ

 زور بازو چاره ی این گرگ نیست

                         صاحب اندیشه داند چاره چیست

 ای بسا انسان رنجور پریش

                         سخت پیچیده گلوی گرگ خویش

 وی بسا زور آفرین مرد دلیر

                         هست در چنگال گرگ خود اسیر 

  هرکه گرگش را در اندازد به خاک

                         رفته رفته می شود انسان پاک 

 وآنکه از گرگش خورد هردم شکست

                         گرچه انسان می نماید گرگ هست 

  وآن که با گرگش مدارا می کند

                        خلق و خوی گرگ پیدا می کند 

  در جوانی جان گرگت را بگیر!

                        وای اگر این گرگ گردد با تو پیر 

  روز پیری، گر که باشی هم چو شیر

                        ناتوانی در مصاف گرگ پیر 

  مردمان گر یکدگر را می درند

                       گرگ هاشان رهنما و رهبرند 

 اینکه انسان هست این سان دردمند

                         گرگ ها فرمانروایی می کنند 

  وآن ستمکاران که با هم محرم اند

                         گرگ هاشان آشنایان هم اند

  گرگ ها همراه و انسان ها غریب

                        با که باید گفت این حال عجیب ؟

                                                          فریدون مشیری  

                             

                                             6      

 

نشنیده ای که زیر چناری کدوبنی

                       بررست و بردمید بر او بر، به روز بیست

پرسیدازچنار که توچند روزه ای؟

                        گفتا چنار سال مرا بیشتر ز سی است

خندید پس بدو که من از تو به بیست روز

                        برتر شدم بگوی که این کاهلیت چیست؟

او را چنارگفت که امروز ای کدو

                        باتو مراهنوز نه هنگام داوری است

فردا که بر من و تو وزد باد مهرگان

                       آنگه شود پدید که نامرد و مرد کیست!!!

                                                                      انوری

                                    

                                                7

 

خلید خار درشتی به پای طفلی خرد               

                                   به هم برآمد و از پویه بازماند و گریست

 بگفت مادرش این رنج اولین قدم است              

                                    ز خار حادثه تیه وجود خالی نیست

                                                                      پروین اعتصامی

        پاینده باشید .