سجع و انواع آن

 **  سجع  **

آوردن كلماتی در پایان جمله های نثر كه در وزن یا حرف یا هر دو ( وزن و حرف آخر ) با هم یكسان باشد .

نكته 1 : سجع در كلامی دیده می شود كه حداقل دو جمله باشد یا دو قسمت باشد .

نكته 2 : سجع باعث آهنگین شدن نثر می شود به گونه ای كه دو یا چند جمله را هماهنگ سازد .

نكته 3 : سجع در نثر حكم فافیه در شعر را دارد .

نكته 4 : اگر در پایان جمله ها كلمات تكراری وجود داشته باشد ، سجع پیش از آن می آید .

مثال :      الهی اگر بهشت چون چشم و چراغ است                                     بــی دیــدار تــو درد و داغ اســت

نكته 5 : گاهی در جملات مسجّع ممكن است افعال به قرینه ی لفظی یا معنوی حذف شوند .

مثال 1 : منت خدای را عـزووجل كه طاعتـش موجب قـربت است و به شكر اندرش مزید نعمت .

( فعل « است » به قرینه ی لفظی حذف شده است . )

مثال 2 : خـلاف راه صواب است و نقض رای اولـوالالباب « است » (حذف لفظی ) كه ذوالفقـار علی در نیـام ( باشد ) و زبان سعدی در كام « باشد » ( حذف معنوی ) .

توضیح : فعل « باشد » در دو جمله ی پایانی به قرینه ی معنوی حذف شده است .

توجه : به نثر مسجّع ، نثر آهنگین نیز می گویند .                                                

                              «  انواع سجع »

الف ) سجع متوازن : آن است كه كلمات سجع فقط در وزن اشتراك داشته دارند .

مثال : ملك بی دین باطل است و دین بی ملك ضایع .

توضیح : هر دو كلمه دارای دو هجای بلند می باشند لذا هم وزن اند .

مثال : طالب علم عزیز است و طالب مال ذلیل .

توضیح : دو كلمه ی « عزیز » و « ذلیل » دارای دو هجا ، یكی كوتاه و یكی كشیده هستند . لذا در وزن یكسانند .

ب ) سجع مُطَرّف : آن است كه كلمات سجع فقط در حرف یا حروف پایانیبا هماشتراك دارند .

مثال : محبت را غایت نیست از بهر آنكه محبوب را نهایت نیست .

توضیح : كلمه ی « غایت » دارای دو هجا و كلمه ی « نهایت » دارای سه هجا می باشد پس دو كلمه هم وزن نیستند بلكه فقط در حرف آخر مشترك اند .

ج ) سجع متوازی : به سجعی گفته می شود كه كلمات سجع هم در حرف پایانی و هم در وزن یكسان می باشند .

مثال : باران رحمت بی حسابش همه را رسیده و خوان نعمت بی دریغش همه جا كشیده .

كلمات مورد نظر دارای سه هجا  و حرف پایانی یكسان می باشند

توجه : از آن جائیكه سجع متوازی ، زیباتر و خوش آهنگ تر است و در متون فارسی كاربرد بیشتری دارد . لذا شناخت این نوع سجع برای دانش آموزان عزیز با اهمّیّت تر می باشد .

نمونه هایی از آثار مسجع : اوّلین بار سجع در مناجات نامه خواجه عبدالله انصاری ( قرن پنجم ) به كار گرفته شد و بعدها سعدی در « گلستان » ، جامی در « بهارستان » ، نصرالله منشی در « كلیله و دمنه » آن را به حد كمال خود رساندند . و در ادامه كسانی چون قائم مقام فراهانی در « منشآت » و قاآنی در كتاب « پریشان » از آنها پیروی كردند .

نكته :

همان گونه كه گفته شد ، سجع اختصاص به نثر دارد اما گاهی در شعر انواع سجع ظاهر می شود

اینك با توجّه به مطالب گفته شده به سؤالات پاسخ دهید :

1 ) در عبارات زیر سجع را بیابید و نوع آن را بنویسید :

الف : اختران رخشان به پرتو روشنی او تابنده  و چرخ گردان به خواست و فرمان او پاینده

ب  : خبری كه دانی دلی بیازارد ، تو خاموش تا دیگری بیارد .

پ : مال از بهر آسایش عمر است ، نه عمر از بهر گرد كردن مال 

ت  : پرده ی ناموس بندگان به گناه فاحش ندرد و وظیفه ی روزی به خطای منكر نبُرد .

2 ) در كدام گزینه آرایه ی سجع دیده نمی شود ؟

الف : هر نفسی كه فرو می رود ممدّ حیات است و چون بر می آید مفرّح ذات.

ب:گره گشای هر بندی وآموزنده ی هر پندی است.

 ج : شما را باغ باید و ما را چون لاله داغ .

د  :  الهی مگذار ما را به كه و مه.